Баланы өтірік айтудан қалай арылтуға болады – психолог кеңестері

Бала тәрбиелегенде ата-аналар оның жақсы моральдық қасиеттерін дамытуға ерекше көңіл бөледі. Шыншылдық — сол қасиеттердің бірі. Әдетте баланың өтірік айтуы күтпеген жерден пайда болып, көптеген ата-аналарды абдыратып тастайды. Баланың неге өтірік айтатынын және онымен қалай күресуге болатынын осы мақала түсіндіреді. Балалардың өтірік айтуының себептері әртүрлі болуы мүмкін. Көп жағдайда өтіріктің түрі баланың қандай мақсат көздейтініне байланысты:

● Қиялға берілу немесе «ойдан шығару» Мектеп бағдарламасында Николай Носовтың «Фантазёры» атты әңгімесі бар. Онда екі бала бір-біріне ойдан шығарылған оқиғаларды айтады: бірі Айға ұшып барғанын, екіншісі мұхитты жүзіп өткенін айтады. Осындай әңгімелерді біз өз балаларымыздан да естуіміз мүмкін. Бұл жағдайды тура мағынасындағы өтірік деп айтуға болмайды. Бұл — баланың қиялының кеңдігін және шығармашылық қабілетін көрсететін белгі.

● Қорқыныштан туындайтын өтірік. Бұл — балалар арасында ең кең таралған өтірік. Бала өзін жазадан немесе ұрысудан қорғау үшін, көбіне ата-анасынан, шындықтан қашып өтірік айтады.

● Алдын ала ойластырылған өтірік. Бұл өтірік көбіне белгілі бір мақсатқа жету үшін қолданылады. Ең жиі кездесетіні — ақша, ойыншық, тәтті сияқты материалдық игіліктерге қол жеткізу. Баланың өтірік айтып тұрғанын қалай түсінуге болады — белгілерБала бір нәрсені жасырып тұрғанын немесе өтірік айтып жатқанын мына белгілер арқылы тануға болады:

● сөйлесіп тұрған адамнан алыстап кету;
● өзін құшақтап қою;
● басын кенет артқа тастау немесе еңкейту;
● көзге тіке қарамау;
● жиі жөтелу, жұтыну;
● қолындағы затты айналдыра беру;
● мұрын, маңдай, көз, иек, құлақ ұшын уқалау;
● ауызын қолымен жабу;
● мойнын қасу немесе жағасын тарту;
● үстел, ойыншық сияқты заттардың артына тығылу;
● қатып қалған, қозғалыссыз қалып;
● өтірік айтпас бұрын кідіріс жасау;
● әңгімеде тым көп, артық деталь айту.

Балалар неге өтірік айтады? Негізгі себептер

Психологтар бірнеше негізгі себепті бөліп көрсетеді:

● Жазаланудан қорқу

Бала жасаған әрекеті үшін жазаланатынын түсінгенде, өзіне «құтылудың» бір ғана жолын көреді — шындықты жасырy.

● Басқаларға жақсы болып көріну

Балалар өз беделін көтеру үшін өтірік айтуы мүмкін:
ата-анасының табысы, болмаған саяхаттар, қолжетімсіз заттар туралы айту.

● Жеке шекараны қорғау

Ата-ананың шамадан тыс бақылауы немесе талаптары балаға қысым болып түседі. Сол кезде бала өтірікті қарсылық және қорғаныс ретінде қолданады.

● Ересектерге сенімсіздік, отбасы мәселелері

Егер бала жиі өтірік айтса, бұл көбіне отбасындағы келіспеушілікті көрсетеді. Мұндай жағдайда өтірікке ұрлық және бұзақылық та қосылуы мүмкін — бұл баланың «көмекке шақыруы».

● Протест формасы ретінде өтірік

Ересектердің беделіне қарсы шығу, өз еркін білдіру мақсатында да өтірік айту кездеседі.

Жас ерекшеліктері
2–4 жас.Бұл кезеңде бала әлемді танып, көп қиялдайды. Барлық фантазиялар — зиянсыз. Балаға қиялдауға кедергі жасамаңыз. Тіпті көмектесіңіз: ойдан шығарған кейіпкерін сурет салуға немесе мүсіндеуге ұсыныс жасаңыз.

4–5 жас. Бала бұл жаста шындық пен өтірікті ажырата алмайды.
Ата-анасы өтірік айтса — ол соған шын сенеді. Осылайша бала өтірік айту моделін отбасынан үйренеді. Балалар көбіне анасының ренішін «сүймейді» деп қабылдайды. Сондықтан өтірік айту — олар үшін өзін қорғау тәсілі.

7–8 жас. Бұл — маңызды кезең.
Бала мектеп оқушысына айналады: еркіндік көбейеді, бақылау азаяды. Сыныптастары арасында жақсы болып көріну үшін бала жиі мақтаншақтыққа жүгінеді. Сонымен бірге үлгерімі нашар болғанда бағаларын жасырады. Ата-ана бұл кезеңді жіберіп алмауы тиіс.
Балаға оның бағалары сіздің махаббатыңызға әсер етпейтінін түсіндіріңіз.

9–10 жас. Сыныптастары арасында беделге ие болу үшін бала өтірікті белсенді қолданады.
Болмаған сапарлар, «керемет» ата-аналар жұмысы, қымбат гаджеттер туралы өтірік — бұл жасқа тән.

11–12 жас. Өтірік әдетте отбасындағы сенім деңгейімен байланысты.
Бала өтірікті саналы түрде қолданады және нақты мақсат көздейді:

● назар жетіспеушілігі
● өзін дәлелдеу
● қорғаныс
● қорланудан қорқу

Өтіріктің негізгі көздері
● Назардың жетіспеуі. Егер бала өз отбасын өте бақытты етіп суреттесе — бұл оның шынайы өмірінде жетпей жүрген жылулықты аңғартуы мүмкін.

● Қатты сын айту. Тым қатты сын баланың өзіне деген сенімін төмендетеді.
Бала өзін нашар сезініп, жағдайды өзгерту үшін өтірік айтатын болады.

● Шамадан тыс қаталдық. Қатаң тәртіп пен жиі жаза балаға өтірік айтуға себеп болады — жазадан қашу үшін.

● Эмоцияларды көрсетуге тыйым салу.Балаға эмоцияларын көрсетуге болмайды деп тыйым салынса, ол ішіне тартылады.
Ол ата-анасына ұнау үшін өзінің сезімдері мен ойлары туралы өтірік айтады.

● «Сезімге ойнау» Ата-анасы ренішін тым асыра көрсетсе, бала оларды ренжітпеу үшін өтірік айтуға тырысады.

Баланы өтірік айтудан қалай арылтуға болады — психолог кеңестері. Әуелі ата-аналар есте сақтауы керек: өтірік — баланың ішкі жан айқайы, көмек сұрауы. Өтірік — көбіне баланың эмоционалдық ауыр жағдайдан құтылу тәсілі.

Не істеу керек? Ата-аналарға кеңестер
● Өтіріктің себебін анықтау Айыптау немесе жазалау жағдайды нашарлатады.
Ең дұрыс жол — балаға жақындау, онымен сенімді қарым-қатынас орнату.

● Өз мінез-құлқыңызды талдау.Баламен қарым-қатынаста не өзгерді?
Сіз бұрын қалай сөйлесетін едіңіз?
Қазір не басқаша?

Қосымша ұсыныстар. Жазалау тәсілінен бас тартыңыз. Қорқыныш — өтіріктің негізгі себебі. Баладан жоғары жетістік талап етуді қойыңыз. Бос уәде бермеңіз — бала сізден үйренеді.

● Өтіріктің мазмұнын тыңдау

Бала нені өтірік етеді?
Мүмкін ол шынайы тілектерін немесе қорқыныштарын жеткізіп тұрған шығар.

Баланың өтірігімен күресудің практикалық тәсілдері

Үйдегі жағдайды ушықтырмаңыз.

Балаңызбен жеке сөйлесіңіз — бұл қысымды азайтады.

Балаға өтірік айтпай, жағдайды түзеткен дұрыс екенін көрсетіңіз.

Қатты жазалау әдістерін қолданбаңыз.

Балаға эмоцияларын ашық айтуға рұқсат етіңіз.

Онымен тең дәрежеде сөйлесіңіз.

Таңдау құқығын беріңіз.

Өз қатеңізді мойындай біліңіз.

Балаға үлгі болыңыз.

Қажет болса, заманауи технологиялар мен психолог көмегін пайдаланыңыз.

Қорытынды

Баланың өтірік айтуы — ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынастағы дағдарыстың белгісі.

Бұл мәселені шешу үшін ата-аналар көп жұмыс істеуі тиіс:
баланың өтірігінің артында қандай эмоция, қорқыныш немесе қажеттілік бар екенін түсіну.

Отбасында келісім мен тыныштық орнаса — бала өзін қауіпсіз сезінеді және өтірікке жүгіну қажеттілігі жойылады.